Spis treści:

1. Fizjologia skóry oraz wpływ promieniowania słonecznego
2. Czerniak złośliwy – epidemiologia
3. Czynniki ryzyka rozwoju czerniaka
4. Rodzaje czerniaków
5. Objawy czerniaka złośliwego
6. Leczenie czerniaka złośliwego

Fizjologia skóry oraz wpływ promieniowania słonecznego

Skóra jest największym narządem naszego ciała. Jej powierzchnia liczy około 1,73 metra kwadratowego, a grubość waha się w zależności od miejsca od jednego do kilku milimetrów. Spełnia ona szereg bardzo ważnych funkcji, do których należą:

• funkcja ochronna – skóra zapewnia izolację narządów człowieka od świata zewnętrznego, jest barierą dla wielu drobnoustrojów oraz szkodliwych czynników zewnętrznych (w tym promieniowania słonecznego!)
• funkcja hormonalna – odpowiada za produkcję witaminy D (która pełni w naszym ciele rolę hormonu)
• funkcja termoregulacyjna i udział w gospodarce mineralnej – obecność gruczołów potowych pozwala na regulację temperatury ciała. Razem z potem wydzielane są także duże ilość jonów sodu czy potasu.

W okresie letnim skóra narażona jest niemal cały czas na oddziaływania promieniowania słonecznego. Sytuacja pogarsza się na przykład podczas opalania, gdy leżąc w bezruchu sami eksponujemy ją na niszczące działanie promieni UV.

Wyróżniamy trzy główne rodzaje promieniowania UV:

• promieniowanie UV-A  - jest to rodzaj promieniowania o najkrótszej fali. Docierając do skóry wyrządza najmniej szkód ponieważ nie przenika do jej głębszych warstw. Jednak niestety uszkadza strukturę kolagenu powodując jego rozpad. W efekcie prowadzi to do utraty elastyczności skóry, osłabienia jej struktury oraz szybszego powstawania zmarszczek.
• promieniowania UV-B – promieniowanie tego typu w większości zatrzymywane jest w atmosferze przez warstwę ozonową. Reszta dociera do ludzkiej skóry, gdzie stymuluje syntezę witaminy D. Z drugiej strony posiada większą zdolność penetracji do głębszych warstw skóry właściwej. Jest odpowiedzialne za powstawanie zmian nowotworowych skóry.
• promieniowanie UV-C – najgroźniejszy rodzaj promieniowania. Przenika do jąder komórkowych, powodując uszkadzanie łańcuchów DNA, co doprowadza do mutacji oraz powstawania złośliwych chorób nowotworowych.

Czerniak złośliwy – epidemiologia

Czerniak jest złośliwym nowotworem skóry wywodzącym się z melanocytów. Są to komórki odpowiedzialne za syntezę melaniny, która nadaje naszej skórze kolor. Im więcej melaniny, tym ciemniejsza karnacja skóry. Sam czerniak najczęściej rozwija się u osób z jasną karnacją. Wyjątkowo rzadko można spotkać go u osób czarnoskórych, ale czasami może występować u nich w obrębie obszarów pozbawionych melaniny – dłoni, podeszw stóp czy błon śluzowych. Czerniak stanowi 1% nowotworów złośliwych u człowieka. Jest częstszy u kobiet, u których występuje głównie na kończynach dolnych. Zachorowalność na czerniaka charakteryzuje się dużą zmiennością geograficzną. Dla przykładu w północnej Szkocji choruje około 8 osób na 100 000. Dla porównania w słonecznym Los Angeles notuje się około 29 przypadków na 100 000 mieszkańców. W Queensland w Australii rocznie zachoruje 40 osób na 100 000 mieszkańców! W Polsce zachorowalność jest stosunkowo niska i oscyluje w granicach 4-5 pacjentów/100 000.

Czynniki ryzyka rozwoju czerniaka

Tak jak wspomniano wcześniej najważniejszym czynnikiem ryzyka rozwoju czerniaka złośliwego jest ekspozycja na promieniowanie słoneczne. Udowodniono, że najbardziej szkodliwe są krótkie, przerywane epizody narażenia na źródła promieniowania UV (głównie UVB). Do innych istotnych czynników ryzyka należą:

• istniejące wcześniej znamiona barwnikowe – większość przypadków czerniaka złośliwego to tak zwane postaci de novo (czyli rozwijające się na niezmienionej wcześniej skórze). Zezłośliwienie zmian barwnikowych występujących na naszym ciele od dłuższego czasu jest stosunkowo rzadkie. Zauważono jednak korelację pomiędzy ryzykiem zezłośliwienia znamion, a ich ilością. Zależność ta jest szczególnie wyraźna u osób z czerniakiem występującym w rodzinie.
• czynniki genetyczne – czerniak złośliwy występuje zdecydowanie częściej w rodzinach z wywiadem obciążonym złośliwymi nowotworami skóry. Promieniowanie ultrafioletowe powoduje rozwój czerniaka poprzez zniszczenie struktury DNA melanocytów. Mechanizmy obronne organizmu wyłapują jednak uszkodzone fragmenty łańcucha i naprawiają je. Uważa się, że w przypadku rodzinnego występowania czerniaka mechanizmy te są osłabione, co zwalnia proces naprawy DNA i zwiększa częstotliwość występowania czerniaka.
• fenotyp skóry - zdecydowanie większe ryzyko rozwoju czerniaka występuje u osób z jasną karnacją skóry, jasnym włosami, jasnymi tęczówkami. Niezależnym czynnikiem ryzyka jest również występowanie piegów.

Czerniak złośliwy fot. panthermedia

Rodzaje czerniaków

Wyróżnia się kilka rodzajów czerniaka złośliwego jednak największe znaczenie kliniczne mają dwie z nich:

• Czerniak szerzący się powierzchniowo – najczęstszy typ czerniaka. Występuje zwykle na tułowiu i odsłoniętych częściach ciała, zwykle u osób między 20. a 50. rokiem życia. Choroba rozwija się stosunkowo dłużej niż reszta typów czerniaka. Przez kilka pierwszych miesięcy zmiana rozwija się horyzontalnie. Komórki nowotworu nie penetrują w głąb ciała, a jedynie zajmują coraz większą powierzchnię skóry. Jest to najlepszy okres na interwencję lekarską. Po upływie około roku rak zaczyna rozwój we wszystkich kierunkach, co wiąże się z drastycznym pogorszeniem rokowania.
• Czerniak guzkowy – ta postać czerniaka występuje w każdym miejscu i w każdym wieku. Częściej dotyczy kobiet i zwykle pojawia się w przeciągu kilku tygodni od epizodu znacznej ekspozycji na promieniowanie UV (na przykład po opalaniu się). Może rozwinąć się na podłożu istniejącej wcześniej zmiany barwnikowej. Od początku wzrasta w głąb skóry, dlatego uważany jest za postać wyjątkowo agresywną.

Objawy czerniaka złośliwego

Objawy czerniaka złośliwego, przynajmniej na początku choroby, ograniczają się do powstania nowej zmiany skórnej lub nagłej zmiany kształtu znamion, które posiadamy od dłuższego czasu. Najczęściej pierwsze objawy zaobserwować można w okresie późnoletnim, wczesnojesiennym. W przypadku zauważenia jakiegokolwiek nowego znamiona należy obserwować je samemu przez okres kilku tygodni i poddawać je samodzielnej ocenie według skali ABCDE.

• A (z ang. asymmetry) – czerniak złośliwy z reguły jest zmianą asymetryczną. Rozwija się nieregularnie we wszystkie strony.
• B (z ang. boderes) – charakterystyczne jest występowanie poszarpanej granicy zmiany.
• C (z ang. color) – kolor jest nieregularny, w obrębie czerniaka występują jednocześnie różne odcienie czerni, brązu czy barwy niebieskiej.
• D (z ang. diameter) – czerniak jest zmiana szybkorosnącą. W krótkim czasie osiąga średnicę większą niż 5 mm.
• E (z ang. elevate) – charakterystyczne jest uwypuklenie czerniaka. Zmiana wyczuwalna jest pod palcem jako uniesienie ponad otaczającą skórę.

Ponadto do szybkiej wizyty u specjalisty powinny nas skłonić jakiekolwiek krwawienie ze znamienia albo występujący nagle stan zapalny, objawiający się zaczerwienieniem albo swędzeniem.   

Leczenie czerniaka złośliwego

W celu potwierdzenia rozpoznania czerniaka wykonuje się biopsję zmiany albo ocenę histopatologiczną całego wyciętego znamienia. Określa się głębokość nacieku w głąb warstw skóry i stopień zaawansowania choroby w celu wyboru najlepszej metody leczenia. Zmiany barwnikowe wycina się z marginesem 3-5 mm zdrowej skóry. W przypadku, gdy biopsja potwierdzi rozpoznanie czerniaka zmianę usuwa się z marginesem jednego centymetra na każdy milimetr grubości guza. Należy pamiętać, że o skuteczności leczenia decyduje wczesne rozpoznanie choroby. Głębokość nacieku nieprzekraczająca 1,5 mm wiąże się z niemal 95% przeżywalnością 5-letnią leczonych pacjentów. Odsetek ten spada do 45% w przypadku nacieku przekraczającego 3,5 mm. Najgorsze statystyki wiążą się z występowaniem przerzutów czerniaka – niemal wszyscy chorzy nie przeżywają 5 lat od daty rozpoznania choroby.